Aby wyświetlić tę zawartość zainstaluj lub zaktualizuj odtwarzacz Flash Player.

Dzieje Sochaczewa (1202-1476)

Spis treści

Źródła do dziejów Sochaczewa w okresie przynależności miasta do Księstwa Mazowieckiego

Dzieje Sochaczewa w okresie przynależności do Księstwa Mazowieckiego nie były dotąd wyodrębnionym przedmiotem badań. Istnieje jedynie skromny zasób opracowań, głównie popularnych i popularnonaukowych, będących tylko przyczynkami do tematu. Należy tu wymienić nieliczne publikacje książkowe – niewielkie zresztą objętościowo i zazwyczaj pozbawione przypisów – miejscowych regionalistów (m.in. Pawła Fijałkowskiego, Bogusława Kwiatkowskiego, Leszka Nawrockiego, Aleksandra Grzegorza Turczyka), gdzie można znaleźć nieliczne informacje dotyczące średniowiecznych dziejów Sochaczewa. Wymienieni autorzy opublikowali również wiele artykułów historycznych o charakterze popularnonaukowym w lokalnej prasie. Wyjątek stanowią wydane w 1970 roku pod redakcją Stanisława Russockiego „Dzieje Sochaczewa i ziemi sochaczewskiej”. Zawierają one 8 referatów – poświęconych wybranym zagadnieniom z dziejów miasta i regionu – wygłoszonych 26 października 1968 roku na sesji historycznej poświęconej 600-leciu uzyskania praw miejskich przez Sochaczew.

Referaty tam opublikowane, mimo że zawierały – jak pisali sami autorzy – „bogaty materiał uzyskany w wyniku wnikliwych badań, nie mogły wyczerpująco przedstawić całych dziejów miasta i jego zaplecza”. Już w tej publikacji pojawił się postulat opracowania i opublikowania pełnej monografii miasta na tle jego regionu. Książka, której wydanie podyktowała okazja i na której opierały się następne pokolenia piszących o historii Sochaczewa, nie była wolna od wad, jeśli chodzi o dzieje miasta w okresie przynależności do Księstwa Mazowieckiego.

Już wybitny znawca średniowiecznych dziejów Mazowsza prof. Aleksander Świeżawski stwierdził swego czasu, „że mimo bardzo obiecującego tytułu pracy zbiorowej „Dzieje Sochaczewa i ziemi sochaczewskiej” są zbiorem szkiców, często bardzo cennych, z których czytelnik jednak nawet nie dowie się, jacy książęta i w jakich latach tą ziemią władali”. Wiele informacji o średniowiecznych dziejach Sochaczewa można znaleźć w publikacjach właśnie prof. Aleksandra Świeżawskiego czy mieszkańca Sochaczewa, dr. Pawła Fijałkowskiego. Tego ostatniego z omawianej tu problematyki interesowały głównie pradzieje Sochaczewa i jego okolic oraz życie społeczności sochaczewskich Żydów.

Źródła archiwalne do dziejów Sochaczewa w okresie przynależności miasta do Księstwa Mazowieckiego uległy bardzo znacznym zniszczeniom. Na zamku sochaczewskim w dobrze zabezpieczonej i mocno sklepionej izbie od 1476 roku przechowywano księgi sądowe grodzkie i ziemskie całej ziemi sochaczewskiej. Znalazły się tam również dokumenty z okresu wcześniejszego. Niestety w czasie najazdu szwedzkiego w latach 1655–1657 zamek i większość znajdujących się w nim dokumentów uległy zniszczeniu. Natomiast te, które się zachowały, często oderwane od pierwotnych zespołów archiwalnych trafiały do sztucznie utworzonych zbiorów. Zaliczamy do tych dokumentów przywileje i statuty książęce, przywileje wydawane przez królów polskich (wymienione są w nich przywileje czy nadania książąt mazowieckich) lub dostojników kościelnych. Mimo olbrzymich zniszczeń, tak w archiwach państwowych, jak i kościelnych w Polsce i za granicą znajduje się obecnie ponad 200 pochodzących ze średniowiecza oryginałów lub kopii dokumentów dotyczących Sochaczewa.

Do niezwykle cennych można zaliczyć dokumenty pergaminowe znajdujące się m.in. w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu i Archiwum Diecezjalnym Płockim w Płocku. Od początków swego istnienia archiwa spełniały podwójną rolę. Uwierzytelniały odpisy dokumentów oraz gromadziły i zabezpieczały spuściznę rękopiśmienną po władzach i urzędach dawnej Rzeczypospolitej. Informacje o stanie, liczbie i miejscu przechowywania materiałów źródłowych mają wielkie znaczenie dla bieżących i przyszłych badań. Zazwyczaj wiadomo, że nie wszystkie źródła udaje się wykorzystać w jednej publikacji. Poza tym, korzystając ze źródeł już opublikowanych i zbadanych, można zadawać coraz to nowe pytania i w ten sposób poszerzać ich wymowę oraz zakres wydobywanych z nich informacji.

Najzasobniejsze w dokumenty pergaminowe mogące służyć poznawaniu przeszłości Sochaczewa w okresie istnienia Księstwa Mazowieckiego jest Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Znajduje się tam najstarszy dokument pergaminowy dotyczący obszaru współczesnego Sochaczewa. Pochodzi z 1222 roku i został wydany w Trojanowie przez Konrada I. Książę mazowiecki potwierdził w nim immunitet sądowy we wsi Łomna nadany opactwu czerwińskiemu przez Bolesława Krzywoustego (?) i Kazimierza Sprawiedliwego (?), rozszerzając go na inną klasztorną wieś, Brochów. Pojawiła się tam pierwsza wzmianka o Trojanowie, obecnej dzielnicy Sochaczewa.

Z 27 marca 1280 roku pochodzi wydany w Sochaczewie dokument biskupa poznańskiego Jana nadający 40 dni odpustu nawiedzającym kościół w Czerwińsku i świadczącym na jego potrzeby. Z 27 grudnia 1355 roku pochodzą dwa dokumenty wydane w Kaliszu. W pierwszym król Kazimierz Wielki nadał księciu mazowieckiemu Siemowitowi III na prawie lennym ziemię warszawską oraz Ciechanów, Sochaczew, Wiskitki, Nowogród i Nowy Dwór, natomiast w drugim książę mazowiecki Siemowit III stwierdził, że otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego na prawie lennym wcześniej wymienioną ziemię i miejscowości. Kolejne dwa dokumenty zostały wydane w Piotrkowie 22 października 1468 roku. Zawierają wyroki odsądzające księcia Konrada III i księżnę Katarzynę od posiadania ziemi sochaczewskiej i przysądzające ją Królestwu Polskiemu. Wreszcie należy wymienić dokument z 4 lutego 1476 roku wydany w Sochaczewie przez króla Kazimierza Jagiellończyka, włączający ziemię sochaczewską i miasto Sochaczew do Korony, potwierdzający dawne i nadający nowe prawa oraz przywileje dla ziemi sochaczewskiej i miasta Sochaczewa.

Wzmianki odnoszące się do Sochaczewa i jego dziejów w okresie panowania książąt mazowieckich zawierają również protokoły lustracji starostwa sochaczewskiego z XVI i XVII wieku znajdujące się w oddziale XLVI (Lustracje, rewizje i inwentarze dóbr królewskich) Archiwum Skarbu Koronnego wchodzącego obecnie w skład Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Głównym celem lustracji było uzyskanie obrazu gospodarczego starostwa, który pozwoliłby na oszacowanie płynących z niego dochodów.

W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu znajdują się dwa dokumenty pergaminowe wydane w Sochaczewie 17 czerwca 1297 roku, w których książę mazowiecki Bolesław II zobowiązywał się przestrzegać immunitetu imiennie wyszczególnionych wsi biskupa i kapituły poznańskiej w ziemi czerskiej oraz nadawał imiennie wyszczególnione posiadłości biskupstwu poznańskiemu. W poznańskim archiwum znajduje się również dokument pergaminowy wydany w Sochaczewie 25 lipca 1368 roku przez Siemowita III, w którym książę mazowiecki odstąpił biskupowi poznańskiemu Janowi wieś Kukały w powiecie czerskim w zamian za wieś Biskupice i siedlisko Kościelisko oraz za zaległe sumy z dziesięcin. Natomiast w Archiwum Diecezjalnym Płockim w Płocku znajduje się dokument wydany w Solcu w 1257 roku, w którym biskup poznański Bogufał III upoważnił biskupa płockiego Andrzeja do konsekracji m.in. dwóch kościołów w Sochaczewie. Jest to zapewne najstarszy zachowany oryginalny dokument pergaminowy w archiwach dotyczący Sochaczewa.

Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu przechowuje również dokumenty papierowe i akta do dziejów najstarszej diecezji polskiej, w skład której przez długi czas wchodził Sochaczew. Wśród dokumentów biskupich szczególne znaczenie posiadają akta wizytacji (Acta visitationum) oraz akta działalności biskupiej (Acta episcopalia). Akta wizytacji zawierają wiele informacji dotyczących parafii sochaczewskiej. W protokołach wizytacyjnych odnotowywano nie tylko porządek nabożeństw oraz liczbę i nazwiska duszpasterzy, ale także wszystkie instytucje społeczne: szkołę, szpital, bractwa i stowarzyszenia. Opisywano również dokładnie obiekty sakralne, ich stan techniczny i najdawniejsze dzieje. W niniejszym opracowaniu została uwzględniona księga, która obejmuje opis wizytacji, którą w Sochaczewie w 1603 roku przeprowadził biskup poznański Wawrzyniec Goślicki (1530–1607). Księga zawiera dziewięciostronicowy opis miejscowej parafii. Wpisów do tej księgi, jak zaznaczono na karcie tytułowej, dokonał notariusz biskupa Błażej Rosiński.

Akta działalności biskupiej dotyczą natomiast spraw administracyjnych lub sądowniczych. Znaleźć tam można informacje dotyczące budowy kościołów jak również wykazy darów i zapisów na rzecz instytucji kościelnych. Oprócz bieżących zapisów dotyczących działalności biskupów poznańskich akta zawierają także ich decyzje potwierdzające postanowienia poprzedników. Oba rodzaje akt zawierają bezcenny materiał do dziejów sochaczewskiej parafii.

Wiele średniowiecznych i wczesnonowożytnych kopii rękopiśmiennych dokumentów wystawionych w Sochaczewie w okresie panowania książąt mazowieckich znajduje się również w Archiwum Kapituły Katedralnej na Wawelu w Krakowie, Archiwum Państwowym w Krakowie i Gdańsku, Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk, wreszcie we wspomnianym wcześniej Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie i Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. W Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie mieszczącym się na wzgórzu wawelskim znajduje się XV-wieczna kopia dokumentu wydanego w Kozłowie 14 października 1324 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława. Dokument ten jest niezwykle ważny nie tylko jako świadectwo pierwszego znanego w dziejach Sochaczewa zjazdu kilku dostojników kościelnych (w tym pierwsza znana wizyta najwyższego dostojnika kościelnego w Polsce – arcybiskupa gnieźnieńskiego), ale i z tego powodu, że pojawiła się w nim pierwsza wzmianka potwierdzająca miejski charakter Sochaczewa (łac. civitas Sochaczow).

W Archiwum Państwowym w Krakowie w tzw. Kopiarzu Ambrożego Grabowskiego znajduje się XIV-wieczna kopia dokumentu wydanego w Sochaczewie 22 lutego 1310 roku przez Bolesława II. Książę mazowiecki zawiadamiał w nim Kraków, Sandomierz i inne miasta w ziemi krakowskiej i na Węgrzech, że zezwolił kupcom z tych miast na przejazd przez swoje księstwo pod warunkiem zapłacenia cła. W Archiwum Państwowym w Gdańsku przechowywany jest dokument papierowy wydany w Sochaczewie w 2. połowie XIV wieku (1377, 1378 lub 1379) przez Siemowita III. Książę mazowiecki prosił w nim wójta, rajców i ławników Gdańska, aby uczynili sprawiedliwość niejakiemu Janowi, którego sądzili w sprawie drewna, oraz wyjednali u wielkiego mistrza zwrot tegoż drewna.

Z kolei w księgach Metryki Koronnej w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie znajdują się jedne z najcenniejszych zespołów akt rękopiśmiennych do dziejów Sochaczewa w okresie przynależności miasta do Księstwa Mazowieckiego. W skład Metryki Koronnej wchodzą m.in. księgi kancelaryjne, które otwiera najstarsza i najobszerniejsza seria – księga wpisów (Libri Inscriptionum), najczęściej nazywana krótko ogólną nazwą Metryki Koronnej. Do tej serii dołączono po inkorporacji Mazowsza do Korony, w roku 1539, księgi prowadzone w kancelariach książąt mazowieckich, które z czasem nazwano Metryką Mazowiecką. W księgi te wpisywano różne zapisy dotyczące czynności prawnych. Później znalazły one odbicie w postaci licznych wpisów wcześniejszych dokumentów z ksiąg mazowieckich do ksiąg koronnych. Metryka Mazowiecka obejmuje lata 1414–1526 i składa się obecnie z 21 ksiąg, z których 19 stanowi właściwe księgi kancelaryjne. Od XVI wieku przechowywano je razem z innymi księgami Metryki Koronnej w kancelarii królewskiej na zamku wawelskim w Krakowie i zaliczano do działu Ksiąg Wpisów Metryki Koronnej.

Metryka Mazowiecka stanowiła zapis czynności o charakterze wieczystym zdziałanych przed księciem lub przez księcia. Czynnościom tym niekoniecznie towarzyszyło spisanie dokumentu. Wpis do Metryki Mazowieckiej był zatem często jedynym prawomocnym świadectwem dokonanej czynności prawnej. W księgach tych zapisywano treść wystawianych przez kancelarię książęcą dokumentów zazwyczaj w całości, pomijając jedynie lub skracając powtarzające się części wstępne i formuły końcowe dokumentu. Tylko w nielicznych przypadkach wpisywano do księgi regest (streszczenie) dokumentu, a było tak zazwyczaj przy wnoszeniu do księgi kilku naraz dokumentów o zbliżonej treści. Ponieważ dokumenty nadające czy potwierdzające prawo miejskie były bardzo sformalizowane, zrozumiałe jest zapisanie tylko streszczenia.

W odniesieniu do Sochaczewa znajduje się wiele wpisów, m.in. treść tzw. statutów sochaczewskich regulujących niektóre dziedziny prawa sądowego, uchwalonych w Sochaczewie 27 kwietnia 1377 roku; treść przywileju wydanego w Wiskitkach 15 grudnia 1434 roku przez księcia mazowieckiego Siemowita V, a dotyczącego potwierdzenia prawa chełmińskiego; również treść zatwierdzenia 22 czerwca 1472 roku w Sochaczewie przez księżnę mazowiecką Annę nadania na własność sochaczewskiemu klasztorowi dominikanów zakupionego wcześniej obszaru ziemi w pobliżu zamku przez podkomorzego i starostę sochaczewskiego Sławca z Niemygłów; wreszcie treść wydanego 4 lutego 1476 roku w Sochaczewie przez króla Kazimierza Jagiellończyka dokumentu włączającego ziemię sochaczewską i miasto Sochaczew do Korony, potwierdzającego dawne i nadającego nowe prawa oraz przywileje wzmiankowanej ziemi sochaczewskiej i miasta Sochaczewa.

O treści niektórych dokumentów książęcych można się dowiedzieć z nielicznych zachowanych zapisów ksiąg błońskich, ciechanowskich i płockich znajdujących się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. W niektórych tamtejszych księgach znajdują się bowiem wypisy z akt ziemskich i grodzkich sochaczewskich.

W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu znajduje się kilka kopii dokumentów dotyczących średniowiecznego Sochaczewa. Znajdują się one w tzw. kopiarzach. Kancelaria kapitulna w Poznaniu, wpisywała w nich kopie przechowywanych oryginalnych dokumentów. Czyniono tak ze względu na bezpieczeństwo, jak i z powodu częstego użytkowania oryginałów dokumentów. Kopiarz dokumentów stawał się ich duplikatem. Kopiarze rekompensują dzisiaj w znacznej części zniszczenia oryginalnych dokumentów powstałe w ciągu wieków, głównie w okresie zaborów i wojen światowych.

Pierwszy z wielu kopiarzy znajdujących się w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, zw. Liber privilegiorum A, zawiera kopie 94 dokumentów odnoszących się w większości do swobód i uprawnień, nadanych kościołowi poznańskiemu przez książąt i królów. Kopiarz powstał w XVI wieku. Znajdują się tam m.in. kopie dokumentów wydanych w Sochaczewie przez książąt mazowieckich Bolesława II (17 czerwca 1297), Siemowita III (25 lipca 1368 i 22 października 1380) i Siemowita IV (24 grudnia 1381).

Drugi, najstarszy, Liber privilegiorum B, pochodzi z XV wieku i zawiera kopie 209 dokumentów. Znajduje się tam m.in. kopia dokumentu wydanego w Sochaczewie 25 lipca 1368 roku przez Siemowita III. Książę mazowiecki zawarł wówczas z biskupem poznańskim Janem ugodę w sprawie trybu opłaty dziesięciny ze swych wsi. W dokumencie tym Sochaczew po raz kolejny został nazwany civitas, czyli miastem. Przez długi czas (jeszcze w 1998 roku Sochaczew obchodził wspomnienie tej daty) uznawano ten dokument za niezwykle ważny. W nim to widziano pierwsze stwierdzenie miejskości Sochaczewa w zachowanych źródłach pisanych. W kopiarzu znajdują się również kopie dokumentów wydanych w Sochaczewie przez książąt mazowieckich Bolesława II (17 czerwca 1297) i Siemowita III (25 lipca 1368).

Kolejny istotny dla Sochaczewa kopiarz to Liber privilegiorum C, zawierający 185 odpisów z lat 1324–1561, w tym odpis dokumentu wydanego w Sochaczewie 24 grudnia 1381 roku przez księcia mazowieckiego Siemowita IV, który w zamian za role wsi Gzdów odstąpione dla wsi książęcej Zator przez plebana mszczonowskiego Marcina nadał kościołowi w Mszczonowie część ziemi książęcej w pobliżu kościoła mszczonowskiego.

Wymieniając miejsca przechowywania źródeł pisanych do dziejów średniowiecznego Sochaczewa należy wspomnieć również o bibliotekach. Biblioteka Fundacji Książąt Czartoryskich mieszcząca się przy Muzeum Narodowym w Krakowie posiada m.in. obszerny zbiór średniowiecznych dokumentów pergaminowych. Znajdują się tu również dokumenty z obszaru współczesnego Sochaczewa, m.in. jeden z dwóch oryginalnych dokumentów pergaminowych z 1222 roku wystawionych w Trojanowie przez księcia mazowieckiego Konrada I dla klasztoru w Czerwińsku. Jest to jedyny przypadek w dziejach Sochaczewa zachowania się dwóch dokumentów pergaminowych z okresu średniowiecza wydanych przez tą samą osobę (Konrad I), w tej samej miejscowości (Trojanów) i dotyczących tej samej sprawy (nadanie immunitetu). W Bibliotece Książąt Czartoryskich znaleźć można także najstarszy znany obecnie odcisk pieczęci miejskiej Sochaczewa. Został odciśnięty 6 lutego 1559 roku na papierowym dokumencie wystawionym w języku łacińskim przez pisarza sochaczewskiego. Niektórzy twierdzą nawet że wzór pieczęci prawdopodobnie został zaczerpnięty z pieczęci miejskiej pochodzącej z okresu panowania książąt mazowieckich.

Wiele dokumentów pochodzi ze zbiorów księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i ze słynnej kolekcji księżnej Izabeli Czartoryskiej pochodzącej z Puław. Do najbardziej wartościowych rękopisów z punktu widzenia dziejów Sochaczewa zalicza się m.in. Teki Naruszewicza z 2. połowy XVIII wieku (zbiór 38 270 kopii dokumentów, zebranych w 230 tomach), które pierwotnie pochodziły z Biblioteki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i zawierały kopie ważnych, po części zaginionych źródeł dotyczących historii Polski. Dokumenty te zostały zgromadzone przez kancelarię Adama Naruszewicza finansowaną przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, celem wspomożenia jego pracy przy pisaniu „Historii narodu polskiego”.

Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego dokumenty przekazano Tadeuszowi Czackiemu, następnie od wdowy po nim zakupili archiwum Czartoryscy. W ich rękach znajdowały się przez wiele lat i były przechowywane w Puławach, Siemianowie, Paryżu i Kórniku. Wreszcie znalazły swoje miejsce w Krakowie, w Bibliotece Czartoryskich. Znajduje się tam obecnie 217 tomów, pozostałe rozsiane są po różnych bibliotekach polskich. Teki Naruszewicza w całości zawierają zbiór odpisów dokumentów o charakterze politycznym z okresu od 1140 roku do XVIII wieku.

W Bibliotece Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk, która posiada jedne z najcenniejszych w Polsce zbiorów źródłowych do historii państwa polskiego, znaleźć można XV-wieczne rękopiśmienne kopie dokumentów wystawionych w Sochaczewie przez Siemowita IV. Dotyczą one potwierdzenia (22 lipca 1376 r.) przez księcia mazowieckiego szpitalowi św. Ducha w Rawie nadania 7 łanów w Rawie i 3 w Komorowie z ogrodami i siedliskami oraz wsi Byszowice przez mieszczanina rawskiego Mikołaja Pęczatkę (Pączatkę); wydania (4 sierpnia 1422 r.) przywileju dla ziemi gostynińskiej, wydania (29 sierpnia 1424 r.) statutu uchylającego niektóre uciążliwe zwyczaje dla kościoła metropolitalnego gnieźnieńskiego, a zwłaszcza zabraniające urzędnikom zaboru dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego podczas sediswakancji. Znajduje się tam również XV-wieczna rękopiśmienna kopia dokumentu wystawionego w Wiskitkach (15 grudnia 1434 r.) przez księcia mazowieckiego Siemowita V, który wydał przywilej dla miasta Sochaczewa potwierdzający prawo chełmińskie.

W Dziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie znajduje się rękopis zawierający wykazy kilkunastu tysięcy studentów rozpoczynających naukę na Akademii Krakowskiej w latach 1400–1508, w tym tych pochodzących z Sochaczewa. Tam też w innej księdze rękopiśmiennej, znajdują się imiona osób promowanych na stopień bakałarza lub magistra Sztuk Wyzwolonych na Akademii Krakowskiej w latach 1402–1541. Cenne dla dziejów Sochaczewa są również oryginały notatek profesora i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego ks. Władysława Knapińskiego (1838–1910) przygotowywane do nie wydanego dzieła „Polonia sacra czyli Polska chrześcijańska, czyli opisanie Królestwa Polskiego pod względem kościelnym”. Znaleźć tam można nieznane z innych źródeł informacje z dziejów sochaczewskiej i trojanowskiej parafii. Nigdy nie wydane dzieło księdza Knapińskiego miało być kościelnym odpowiednikiem piętnastotomowego „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” i opisywać wszystkie parafie znajdujące się na obszarze Królestwa Polskiego.

Oryginalne dokumenty lub ich średniowieczne kopie wydane w Sochaczewie lub dotyczące tego miasta znajdują się również poza granicami Polski. Dokument pergaminowy wystawiony 14 (15?) lipca 1329 roku w Sochaczewie przez Siemowita II i Trojdena I, w którym książęta mazowieccy zawarli rozejm z zakonem krzyżackim znajdował się przez pewien czas w Archiwum Państwowym w Getydze (Königsberger Staatsarchivs dem Staatlichen Archivlager) w Niemczech, obecnie znajduje się w Archiwum Zakonu Krzyżackiego wchodzącym w skład Tajnego Archiwum Państwowego Pruskiej Fundacji Kultury (Das Geheime Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz) w berlińskiej dzielnicy Dahlem. Dokument ten razem z 73 innymi dokumentami pergaminowymi z okresu od XIII do XV wieku został zrabowany przez Niemców podczas II wojny światowej (1940) z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Od 1525 roku był w posiadaniu Rzeczypospolitej. Przekazał go wraz z innymi dokumentami królowi Zygmuntowi I Staremu, tuż po tzw. hołdzie pruskim, wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern.

Natomiast w Tajnym Archiwum Watykańskim (Archivio Segreto Vaticano) znajduje się kopia bulli wydanej w Rzymie i datowanej na 29 października 1367 roku, czyli na pontyfikat papieża Urbana V. Papież poleca w niej rozsądzić spór między Bronisławem, proboszczem w Zegrzu w diecezji płockiej, a biskupem poznańskim Janem o dziesięciny m.in. z Sochaczewa. Oryginalny dokument pergaminowy nie zachował się, jego treść znamy jedynie z kopii znajdującej się w Regestach Watykańskich, tzn. w księdze, gdzie wpisywano kopie dokumentów wystawionych przez kancelarię papieską.

Zainteresowanie historyków tą bogatą spuścizną rękopiśmienną dotyczącą średniowiecznego Sochaczewa jest niewielkie. Dla regionalistów natomiast staje się ona niedostępna, gdyż barierą jest nie tylko trudny dostęp do źródeł, ich język (łacina) ale i liczne trudności w ich odczytaniu spowodowane poprzez cały system skrótów, formę pisma, datację według kalendarza liturgicznego i wiele innych elementów. Oględnie mówiąc skromny warsztat badawczy regionalistów często uniemożliwia korzystanie z tych materiałów.

Łacina średniowieczna, w której zapisano wiele dokumentów dotyczących Sochaczewa, jest w teorii kontynuacją języka literackiego z okresu starożytności, z mniejszymi lub większymi, zależnie od autora, domieszkami lokalnymi. W praktyce odstępstwa od klasycznej leksyki, składni i frazeologii są na tyle duże, że teksty średniowieczne nierzadko trudno zrozumieć opierając się na bardzo nawet dobrej znajomości łaciny klasycznej. Średniowieczne teksty zawierają wiele lokalnych wtrętów i specyficznych konstrukcji gramatycznych nie znanych klasycznej łacinie. Dziwaczne niekiedy znaczenia wyrazów w tekstach średniowiecznych mają jednak często źródło w pewnych specyficznych, głównie żargonowych użyciach starożytnych. Częściowo zapewne wynika to z niedostatecznego opanowania słownictwa przez miejscowego pisarza. Sprawia to, że niektóre teksty średniowieczne, lub niektóre ich partie, bywają na pierwszy rzut oka zupełnie niezrozumiałe.

W dziełach średniowiecznych i wczesnonowożytnych dziejopisarzy, historyków, heraldyków oraz podróżników najcenniejsze informacje o Sochaczewie z okresu panowania książąt mazowieckich znaleźć można u Jana Długosza (1415–1480), Marcina Bielskiego (ok. 1495–1575), Joachima Bielskiego (ok. 1550–1599), Bartosza Paprockiego (1543–1614), Macieja Stryjkowskiego (1547–1582?) i Jędrzeja Święcickiego.

Jan Długosz był najwybitniejszym dziejopisem naszego średniowiecza, autorem monumentalnych, łacińskich „Roczników czyli Kronik Królestwa Polskiego”, obejmujących dzieje Polski od czasów legendarnych do roku 1480. Zostały one spisane w 12 księgach w latach 1455–1480. W swej pracy oparł się Długosz na dokonaniach poprzedników, starannie przestudiowanych dokumentach i przekazach ustnych. Roczniki mają układ kronikarski. Przedstawiają kolejne wydarzenia według dat rocznych, wiążąc je wzajemnie w łańcuch przyczynowo-skutkowy. Talent literacki autora przejawia się głównie w barwnych opisach osób i zdarzeń. Długosz starał się ukazać związki między faktami, wypowiadając również własny sąd w duchu religijno-patriotycznym. Dzieło Długosza jest pierwszą wybitną syntezą w historiografii polskiej, zajmuje także poczesne miejsce w średniowiecznej historiografii europejskiej

W „Rocznikach” Długosza znaleźć można opis śmierci w 1294 roku księcia łęczyckiego Kazimierza, który zginął w walce z księciem litewskim Witenesem pod Trojanowem (?). Z relacji dziejopisa wiemy, że 29 czerwca 1410 roku król Władysław Jagiełło podążając z wojskiem przeciw Krzyżakom zatrzymał się we wsi Kozłów, w pobliżu Sochaczewa. W swoich „Rocznikach” Długosz podał również informację o otruciu książąt mazowieckich Siemowita VI i Władysława II w 1462 roku. Według niego przedwczesną śmierć obu książąt spowodowała trucizna podana im przez kasztelana sochaczewskiego Gotarda z Babska. Miał on w ten sposób zemścić się za to, że obaj książęta pozbawili go funkcji kasztelana sochaczewskiego i zamierzali odebrać mu wieś Rybno. Wreszcie to u Długosza znaleźć można obszerną relację dotyczącą przybycia do Sochaczewa w dniu 2 lutego 1476 roku króla Kazimierza Jagiellończyka. Monarcha nawiedził wówczas kościół (parafialny) i udał się na sochaczewski zamek. Tam zatwierdził wszystkie przywileje i wolności miastu Sochaczew oraz jego mieszkańcom, jakie otrzymali od książąt mazowieckich i przeniósł na prawo oraz własność Królestwa Polski.

Kolejny zasłużony dla Sochaczewa literat to Marcin Bielski. Napisał m.in. „Kronikę wszystkiego świata” (1551) zawierającą elementy fantastyczne. Jego dzieło było pierwszą w piśmiennictwie polskim historią powszechną – od czasów objętych przez Stary Testament do 1550 roku w wydaniu pierwszym i do 1564 roku w wydaniu trzecim. Wzorowana była na źródłach współczesnych, jest jednak produktem erudycji jeszcze średniowiecznej, traktującej jednakowo i mieszającej relację historyczną z wiedzą biblijną oraz fikcją literacką.

Syn Marcina Bielskiego Joachim Bielski opracował na nowo i dopełnił „Kronikę” ojca, wydając ją jako „Kronika polska” Marcina Bielskiego, nowo przez Joachima Bielskiego, syna jego, wydana w Krakowie w 1597 roku. Według „Kroniki polskiej” Marcina Bielskiego książę mazowiecki Konrad I, pragnąc uwolnić się od klątwy rzuconej na niego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Pełkę za polecenie zamordowania w okrutny sposób kanonika gnieźnieńskiego i płockiego Jana Czapli, miał w 1240 roku jako zadośćuczynienie ofiarować arcybiskupowi Łowicz z przyległościami. Na znak zależności terytorialnej od Konrada I arcybiskup zobowiązał się do przyjęcia godności kanonika płockiego oraz uiszczania opłaty składanej corocznie w grodzie sochaczewskim w postaci jednej grzywny złota.

Bartosz Paprocki w piśmiennictwie polskim zasłużył się głównie jako heraldyk, tworząc w kolejnych herbarzach żywy i barwny wizerunek szlachty. Dla dziejów Sochaczewa najcenniejsze wydają się być „Herby rycerstwa polskiego”. Przekazują one wiele cennych wiadomości. Maciej Stryjkowski jest autorem „Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi”, stanowiącej kompilację wcześniejszych dzieł (w tym Długosza) i obfitującej we wstawki. Wreszcie Jędrzej Święcicki jest autorem najstarszego opisu Mazowsza z przełomu XVI i XVII wieku. Jedna z relacji przybliża tereny położone nad Bzurą. Jego dzieło „Topografia albo opis Mazowsza”, doczekało się wydania drukiem w 1649 roku. Uczynił to syn autora.

Wymienieni autorzy i ich dzieła nie są zawsze świadectwem wiarygodnym w każdym szczególe. Trzeba bowiem pamiętać o zasadniczej sprawie, czyli specyfice pisarstwa ówczesnych autorów. Bez rozgraniczenia warstwy faktograficznej od kronikarskiej historiozofii i retoryki otrzymamy wypaczony obraz wydarzeń. Wszystkie te dzieła łączyło często traktowanie na równi relacji historycznych, fikcji i fantastyki. Znajdują się tam jednak wzmianki o Sochaczewie, których na próżno szukać w innych źródłach.

Spośród wydawnictw źródłowych w których znajdują się teksty średniowiecznych dokumentów wydanych w Sochaczewie lub w innych miejscowościach, ale dotyczące Sochaczewa, należy odnotować kilka najważniejszych. Część dokumentów z okresu średniowiecza została opublikowana już w XIX wieku, m.in. przez Jana Tadeusza Lubomirskiego (1826–1908) w dziele noszącym tytuł „Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego, obejmujący bulle papieżów, przywileje królów polskich i książąt mazowieckich, tudzież nadania tak korporacyj jako i osób prywatnych”. Ułożone chronologicznie dokumenty książąt mazowieckich – w tym dotyczące Sochaczewa – znajdują się również w trzech publikacjach źródłowych wydanych w XX wieku. Dokumenty z okresu panowania księcia Konrada I (1202–1248) zawiera opracowany przez Jana Karola Kochanowskiego (1869–1949) „Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich”. Publikacja ta jest obecnie uważana za pierwszą część zbioru dokumentów mazowieckich z okresu Księstwa Mazowieckiego, której kontynuację można znaleźć w dwóch wydanych później opracowaniach.

Dokumenty wystawione w latach 1248–1355 m.in. przez Siemowita I, Bolesława II, Siemowita II, Trojdena I i Bolesława III można znaleźć w drugiej części „Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza”. Wreszcie dokumenty z okresu panowania księcia Siemowita III (1356–1381) zawiera trzecia część „Nowego kodeksu dyplomatycznego Mazowsza”. Dwie ostatnie publikacje opracowali Irena Sułkowska-Kuraś i Stanisław Kuraś. Pojedyncze teksty dokumentów książęcych dotyczące bezpośrednio lub pośrednio Sochaczewa znajdują się również w opracowanych przez Jakuba Sawickiego „Pomnikach dawnego prawa mazowieckiego ziemskiego”. Stella Maria Szacherska jest autorką „Zbioru dokumentów i listów miasta Płocka”, a Stanisław Kuraś „Zbioru dokumentów małopolskich”. W wymienionych opracowaniach oraz w innych XIX- i XX-wiecznych publikacjach źródłowych znajduje się wiele cennych dla dziejów Sochaczewa tekstów dokumentów.

Wzmianki odnoszące się do Sochaczewa i jego dziejów w okresie panowania książąt mazowieckich zawierają również opublikowane przez Zofię Kędzierską lustracje (kontrole stanu majątkowego i dochodowości dóbr państwowych Rzeczypospolitej) województwa rawskiego z XVI i XVII wieku. W trzecim tomie „Pomników dziejowych Polski” znajdują się przede wszystkim różne zapiski kronikarskie dotyczące wydarzeń w średniowiecznym Sochaczewie. Do niezwykle cennych tekstów tam opublikowanych należą „Spominki sochaczewskie” i „Rocznik świętokrzyski nowy”. Ten ostatni zawiera najcenniejszą dla miasta wzmiankę, choć ciągle nie znajdującą potwierdzenia w innych źródłach historycznych, a dotyczącą śmierci w 1138 roku w Sochaczewie księcia Bolesława Krzywoustego.

Spośród wydawnictw źródłowych wydanych za granicą w których znajdują się teksty średniowiecznych dokumentów wystawionych w Sochaczewie lub w innych miejscowościach, ale dotyczące Sochaczewa należy wymienić XIX-wieczne dzieło dyrektora Archiwum Watykańskiego ks. Augusta Theinera. Autor dzieło swoje opracował na podstawie Archiwum Watykańskiego, a zawarł w nim dokumenty dotyczące m.in. dziejów Polski i Litwy oraz sąsiednich narodów. Między wieloma dokumentami znalazł się ten z 29 października 1367 roku. Papież Urban V polecił dziekanowi i archidiakonowi z Dobrzynia oraz scholastykowi z Płocka rozsądzić sprawę mieszkańców kilku miejscowości z diecezji poznańskiej, w tym Sochaczewa, przeciw biskupowi poznańskiemu Janowi o dziesięciny oddawane uprzednio kościołowi w Zegrzu, należącego administracyjnie do diecezji płockiej.

Teksty dokumentów wydanych w Sochaczewie przez książąt mazowieckich znaleźć można również w drugim tomie „Kodeksu dyplomatycznego Prus”, opracowanego przez Johannesa Voigta i wydanego w Królewcu w 1842 roku. Znajduje się tam dokument dwutygodniowego rozejmu zawartego 14 (15?) lipca 1329 roku w Sochaczewie przez książąt mazowieckich Siemowita II i Trojdena I z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Wernerem von Orselnem.

Wykazy studentów – w tym tych pochodzących z Sochaczewa – podejmujących studia w Akademii Krakowskiej w XV wieku znajdują się w pierwszym tomie „Albumu studentów Uniwersytetu Krakowskiego” (wykaz chronologiczny) oraz „Indeksie studentów Uniwersytetu Krakowskiego” (wykaz osobowy, stopni naukowych, urzędów, godności, funkcji, przynależności stanowej i wyznaniowej, zawodów ojców studentów). Informacje o studentach z Sochaczewa znaleźć można również w „Metryce Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508” (wykaz chronologiczny, miejsc pochodzenia, imion, funkcji i ról społecznych studentów podczas immatrykulacji i później, jeśli zostało to odnotowane w rękopisie), będącej edycją rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej zawierającego spisy kilkunastu tysięcy studentów – w tym pochodzących z Sochaczewa – najstarszego polskiego uniwersytetu. Jest to najdawniejszy w Polsce rejestr osób wykształconych i jeden z najstarszych zachowanych w Europie. Opracowanie zawiera bardzo wiele niezwykle istotnych korekt w stosunku do wymienionych wcześniej publikacji.

Wymienione wydawnictwa przedstawiają tylko wpisujących się na studia, natomiast imiona absolwentów – w tym tych pochodzących z Sochaczewa – z okresu XV wieku zawiera „Księga promocji Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego od roku 1402 do roku 1849”, opublikowana przez Józefa Muczkowskiego pod łacińskim tytułem „Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate Studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849”. Odnosi się ona do jednego z czterech uniwersyteckich wydziałów, zwanego Wydziałem Filozoficznym lub Sztuk Wyzwolonych. Nową edycję wykazu wszystkich absolwentów z lat 1402–1500 zawiera również „Księga promocji Wydziału Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego z XV wieku” (wykaz chronologiczny, miejsc pochodzenia). Opracowanie zawiera wiele korekt w stosunku do wymienionej wcześniej publikacji. Poprawia pomyłki w imionach i błędne odczyty nazw miejscowych.

Wreszcie niezwykle cenne dla omawianego okresu historycznego są opublikowane przez Teodora Wierzbowskiego, zasłużonego dyrektora Archiwum Akt Dawnych w Warszawie i jego następców kolejne tomy „Sumariuszy Metryki Królestwa Polskiego”. Wydawnictwa te zawierają regesty (streszczenia) w języku łacińskim wpisów do ksiąg Metryki Koronnej dokumentów książąt mazowieckich wydanych w Sochaczewie lub w innych miejscowościach, a dotyczących miasta. Zamieszczone tam regesty stanowią chronologiczny spis dokumentów z krótkim streszczeniem oraz podaniem miejsca wydania dokumentu według zapisu źródła, jak również z określeniem wystawcy i odbiorcy. Regesty zawierają również datę dokumentu podaną w formie średniowiecznej i współczesnej.

Cenne są nie tylko wpisy książąt mazowieckich, ale i potwierdzenia dokumentów książęcych dokonywane przez kolejnych królów polskich. Dotychczas ukazały się tomy dotyczące działalności kancelarii królów Kazimierza IV Jagiellończyka (1447–1492), Jana I Olbrachta (1492–1501), Aleksandra Jagiellończyka (1501–1506), Zygmunta I Starego (1506–1548), Zygmunta II Augusta (1548–1572) i Henryka Walezego (1573–1575).

Regesty dokumentów mazowieckich – w tym dotyczących Sochaczewa – znajdują się również w opublikowanym przez Ewę Suchodolską opracowaniu „Regesty dokumentów mazowieckich z lat 1248–1345”. W wydawnictwie „Bullarium Poloniae” – opracowanym przez Irenę Sułkowską-Kuraś i Stanisława Kurasia – będącym zbiorem średniowiecznych archiwaliów watykańskich dotyczących Polski, znajduje się regest dokumentu dotyczącego Sochaczewa, wydanego w Rzymie 29 października 1367 roku przez papieża Urbana V (1362–1370). Natomiast w niemieckim wydawnictwie „Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525” znaleźć można streszczenie dokumentu wydanego w Sochaczewie 15 lipca 1414 roku, w którym rycerz Zawisza Czarny w imieniu własnym i króla Polski Władysława II Jagiełły wypowiada wojnę Krzyżakom.

Rola tych prac polega nie tylko na udostępnianiu badaczom źródeł rozproszonych i dotychczas nie znanych, ale również na wskazaniu możliwości poszukiwań oryginalnych dokumentów średniowiecznych w późniejszych kopiach i regestach nie znanych literaturze historycznej. Liczne wzmianki o średniowiecznych dokumentach dotyczących Sochaczewa zachowały się także w późniejszych transumptach (uwierzytelniona kopia dokumentu, zawierająca tekst i jego zatwierdzenie), oblatach (wpis aktu prawnego do ksiąg sądowych), odpisach i w kopiariuszach (księga zawierająca kopie dokumentów oryginalnych). W ciągu XX wieku zaginęły lub zniszczały oryginały względnie kopie wielu dokumentów. Tekst drukowany w XIX-wiecznych wydawnictwach – choć często zawiera błędy – jest w tych przypadkach jedyną formą przekazu.

Wartość źródłową mogą mieć niekiedy także opracowania historyczne z XIX wieku o ile powstały na podstawie materiałów archiwalnych, które później uległy zniszczeniu. W okresie zaborów powstały przede wszystkim trzy fundamentalne wydawnictwa encyklopedyczne. Pierwsze zostało opracowane przez Michała Balińskiego (1794–1864) i Tymoteusza Lipińskiego (1797–1856). Trzy tomowe dzieło „Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana” zostało wydane po raz pierwszy w latach 1843–1846. W 1863 roku ukazał się trzeci tom „Krótkiego opisu historycznego kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej” autorstwa pisarza religijnego i historyka Józefa Łukaszewicza (1799–1873). Zawiera on opis m.in. parafii sochaczewskiej. Autor oparł się w swoim opisie w znacznej części na protokole z wizytacji parafii sochaczewskiej dokonanej w 1603 roku przez biskupa poznańskiego Wawrzyńca Goślickiego. Kilkadziesiąt lat później (koniec XIX w.) ukazał się piętnastotomowy „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” – wspólne dzieło Filipa Sulimierskiego (1843–1885), Bronisława Chlebowskiego (1846–1918) i Władysława Walewskiego (1818–1890).

To ostatnie dzieło zostało wydane pod tytułem pozwalającym uniknąć cenzury carskiej. Stanowi opis prawie wszystkich miejscowości z terenów które obejmowała pierwsza Rzeczpospolita. Hasła obejmują zarówno regiony, miasta, wsie i osady, lecz także rzeki i jeziora oraz szczyty górskie. Zakresem geograficznym Słownika jest Królestwo Polskie (Kongresówka); ale również rosyjskie gubernie nadbałtyckie oraz zachodnie i część południowych; ziemie Prus Zachodnich i Wschodnich; Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Śląska pruskiego i austriackiego, Galicji, Moraw, słowackich części Węgier i Bukowiny.

Hasło dotyczące Sochaczewa – zamieszczone w X i XI tomie – zawiera informacje o położeniu geograficznym i administracyjnym, dane statystyczno-demograficzne (w tym wyznaniowe) oraz wiele informacji o szkołach, przemyśle, handlu, transporcie i rolnictwie. Wiedza ta jest wzbogacona o krótki rys historyczny i o cenną bibliografię. Znajdujące się w wymienionych wydawnictwach hasła poświęcone Sochaczewowi zawierają wiele cennych informacji zaczerpniętych ze źródeł później zniszczonych lub zaginionych.

Nieocenione są również dwie publikacje historyka i regionalisty mazowieckiego Wincentego Hipolita Gawareckiego (1788–1852): „Wiadomość statystyczno-historyczna o mieście Sochaczewie, i przyległym mu zamku” oraz „Wiadomość historyczna o kościele z klasztorem księży dominikanów, w mieście Sochaczewie” z 1. połowy XIX wieku. Druga z publikacji stanowi relację Gawareckiego z jego podróży do Sochaczewa w 1847 roku. Wtedy to autor odwiedził miejsca związane z dziejami Sochaczewa, w tym tytułowy kościół i klasztor dominikanów. Obie te prace uchroniły od zatarcia ślady przeszłości Sochaczewa, w tym średniowiecznej. Kilkanaście postaci z dziejów średniowiecznego Sochaczewa – głównie sochaczewskich urzędników – doczekało się odrębnego hasła w „Polskim Słowniku Biograficznym.

Na zakończenie wstępnych rozważań warto zatrzymać się jeszcze nad jednym XX-wiecznym opracowaniem, gdzie znaleźć można wiele informacji o Sochaczewie. Wiekopomne dzieło księdza prof. Józefa Nowackiego „Dzieje Archidiecezji Poznańskiej” powstało dzięki wnikliwym analizom zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, którego ksiądz Nowacki był dyrektorem w latach 1933–1964. To szczególnej wagi studium po dziś dzień nie ma sobie równych. Dzieło to obejmuje 2 tomy. Pierwszy tom stanowi studium historyczne kościoła katedralnego w Poznaniu, drugi natomiast – najważniejszy dla rozważań o Sochaczewie – omawia dzieje ustrojowe archidiecezji. Nie ujrzał światła dziennego trzeci tom, o którym ksiądz Nowacki pisał, że będzie poświęcony Kapitule Metropolitalnej (…).