Dzieje Sochaczewa (1202-1476)

Opublikowano: poniedziałek, 06, czerwiec 2011 12:02

Pochodzenie nazwy Sochaczew i jej występowanie w średniowiecznych źródłach pisanych

Na początku rozważań historycznych można wykorzystać samą nazwę miejscowości jako źródło jej najdawniejszych dziejów. Zagadnienie to interesowało zarówno historyków, językoznawców, jak i regionalistów czy zwyczajnych użytkowników i miłośników języka pragnących odkryć zawarte w nazwie tajemnice historii. Wyniki badań naukowców onomastyków – to jest językoznawców zajmujących się badaniem nazw geograficznych i osobowych – często są hermetyczne i niezrozumiałe. Ciągle istnieje potrzeba przybliżenia ich szerszemu kręgowi odbiorców.

Jest to zadanie trudne przynajmniej z dwóch powodów. Trudno jest mówić o skomplikowanym procesie historyczno językowym nazw własnych językiem przystępnym, nie pomijając wielu ważnych szczegółów. Często zatem istnieje rozbieżność między tym, co proponują onomastycy, a tym, jak te nazwy były i często jeszcze są rozumiane przez niespecjalistów, między etymologią naukową a ludową. Dla wyjaśnienia pochodzenia nazwy bardzo ważne jest również prześledzenie jej historii. Aby dobrze wyjaśnić daną nazwę, należy brać pod uwagę dokumentację źródłową, historyczną, również wszystkie realia pozajęzykowe, archeologiczne, geograficzno-osadnicze, a nawet gospodarcze.

Zanim do kwestii pochodzenia nazwy Sochaczew zabrali się onomastycy, krążyły na ten temat różne opowieści przekazywane z pokolenia na pokolenie przez miejscową społeczność lub wymyślane przez regionalistów. Ci ostatni wykorzystywali często opowiadania ludowe, próbując na ich podstawie wyjaśnić pochodzenie nazwy miasta. Jednym z pierwszych, który wypowiedział się na ten temat, był nie historyk czy językoznawca, lecz właśnie miejscowy regionalista Jan Kościński (1888–1940). Wykorzystał on jedną z najbardziej rozpowszechnionych w Sochaczewie w okresie międzywojennym legend o początkach miasta i jego nazwie. W artykule „Miasto Sochaczew” opublikowanym przez „Echo Sochaczewskie” – dwutygodnik, którego kilka numerów ukazało się w 1927 roku pod redakcją Arkadiusza Karjera – Kościński przytoczył legendę rozpowszechnioną wśród ówczesnych mieszkańców Sochaczewa: „Nazwa miasta Sochaczew pochodzi od narzędzia rolniczego sochi, którym dawniej uprawiano rolę. Podanie głosi, że jakiś rolnik nie umiejący należycie wykorzystać swej roli, biedził się nad sochą przy jej sporządzaniu. Wtem przechodził jakiś podróżny i zreperował mu ją. Zamiast zapłaty nieznajomy prosił, aby to osiedle otrzymało miano Socha. Obywatel miejscowy temu zadość uczynił, a z biegiem czasu ta nazwa tak się utarła, że pozostała do dnia dzisiejszego. Więc odtąd mamy miasto Sochaczew”.

W rzeczywistości nie jest znane dokładne pochodzenie tej nazwy, istnieje jedynie kilka równie prawdopodobnych hipotez. W 1935 roku Józef Haliczer stwierdził, iż nazwa Sochaczew oznacza „gród Sochacza”, podobnie w 1959 roku pisał Józef Staszewski. Pierwszym autorem, który obszerniej potraktował omawiany problem był prof. Karol Zierhoffer. Napisał on w 1975 roku, iż Sochaczew to nazwa dzierżawcza, utworzona od nazwy osobowej Sochacz. Do słowa „sochacz” w późniejszym okresie miano dodać sufiks - ow lub - ew. Hipoteza ta, przyjęta na ogół zgodnie przez historyków, wyraźnie wskazuje, iż nazwa miasta ma charakter dzierżawczy i wywodzi się prawdopodobnie od określenia „sochacz”.

Wyraz ten niewątpliwie został urobiony od słowa „socha”, oznaczającego rozwidlony u góry kij, służący do zawieszania zabitego zwierzęcia celem oprawienia go. Jeszcze w XVII wieku nazwą tą określano również mieszkańców wsi i przedmieść mających prawo dostarczać mięso na targ w mieście i handlować nim. Sochacze roznosili mięso na kiju, czyli na sosze. Warto także wiedzieć, że w XV i XVI wieku jatki mięsne oraz prawo odbywania w określone dni wolnego targu, na którym chłopi z okolicznych wsi handlowali mięsem, nazywano „sochaczki”. Opłatę od sprzedaży mięsa na takim targu określano wyrażeniem „sochaczne”. Termin ten stosowano również często w znaczeniu ław, na których w czasie wolnic sprzedawano mięso.

W 1984 roku nazwę Sochaczew próbował wyjaśnić prof. Stanisław Rospond (1906–1982), który był zdania, iż wywodzi się ona od gwarowego wyrazu „sochacze” oznaczającego „resztki gałęzi sterczących przy drzewie” lub „suche gałęzie u rosnącego drzewa”. Uczony ten uważał, że jeśli chodzi o osadę leśną, jaką był według niego kiedyś Sochaczew, bardziej prawdopodobne jest pochodzenie topograficzne jej nazwy. Jednak i on uważał, że nazwa Sochaczew jest dzierżawcza i pochodzi od nazwiska Sochacz. Twierdzenie to powtórzyli: w 1987 roku Kazimierz Rymut, w 2001 roku Urszula Wójcik, wreszcie w 2003 roku Maria Malec. Ta ostatnia pisała, że „nazwa >>Sochaczew<< została utworzona od nazwy osobowej >>Sochacz<< za pomocą przedrostka - ew. Jest to nazwa typu dzierżawczego, oznaczała miejscowość należącą do >>Sochacza<<, właściciela lub pierwszego założyciela osady. Nazwa osobowa może być objaśniana jako przezwisko od wyrazu „socha” w znaczeniu m.in. >>gałąź rozwidlona<<, >>prymitywne, drewniane narzędzie do orki<< lub jako zdrobnienie (spieszczenie) >>Soch-acz<< od skróconej podstawy imion złożonych typu >>Sobiesław<<. Przedstawiony przegląd literatury wykazuje, że poszczególni autorzy niewiele się różnili w poglądach na pochodzenie nazwy Sochaczew. To ostatnie nie zostało jednak ostatecznie ustalone.

W średniowiecznych kronikach i licznych dokumentach wystawionych przez kolejnych książąt mazowieckich nazwa miasta występowała przynajmniej w kilkunastu wersjach, m.in.: Sochaczew (1221), Sochacew (1231, 1257, 1280), Zochazef (1283), Szochaczewo (1295), Zochazof (1297), Zochazou (1297), Sochaczew (1303, 1310) Sochaczow (1324, 1329), Schochaczew (1337), Sochaczow (1338), Sochaczew (1345), Sachaczow (1355), Sochacew (1355), Sochaczouia (1365), Sochaczew (1367), Sochaczeuia (1368), Sochacouia (1368), Sochaczowia (1368), Sochaczow (1374, 1376), Szochaczewo (1377), Szochaceu (1378), Sochaczew (1378), Sochaczew (1380), Sochaczow (1380), Sochaczowo (1381), Sochaczew (1387), Sochaczow (1400), Sochochow (1400), Sochaczovie (1402), Sochaczew (1411), Sochacow (1411), Sochaczow (1414), Zochoczaw (1414), S(z)ochaczow (1422), Sochaczew (1424), Sochaczewo (1427), Sochaczow (1430), Sochaczewo (1430), Schochaczewo (1434), Sochaczow (1439), Sochaczew (1441), Schochaczevo (1443), Sochaczewo (1443), Sochaczow (1444), Sochaczowo (1444), Sochaczow (1445), Sochaczewo i Sachaczewo (1446), Sochaczew (1449), Sochaczewo (1449), Sochaczow (1449, 1454, 1459), Szochaczow (1460), Vszachaczewye (1461), Sochaczow (1462, 1463, 1465, 1471, 1472, 1473), Schochaczow (1473), Sochaczow (1474, 1475, 1476). Wreszcie u najsłynniejszego polskiego kronikarza schyłkowego średniowiecza, Jana Długosza, znaleźć można m.in. Szochaczow, Schochaczew lub Sochaczow (…).